الهام میرمحمدی: استفاده مداوم از سوخت‌های فسیلی عواقب اقتصادی و اجتماعی بسیاری در سراسر جهان دارد. سوخت‌های فسیلی گران‌قیمت هستند، با این حال بخش عمده‌ای از هزینه‌های مربوط به آنها به یارانه‌های پنهان مربوط می‌شود.
به گزارش سورنا بورس، بر اساس تحقیق جدیدی که در مجله World Development منتشر شده، میزان یارانه‌های هدایت‌شده به سمت سوخت‌های فسیلی در جهان به شکل چشمگیری افزایش یافته است. نویسندگان این تحقیق، همگی از اعضای صندوق بین‌المللی پول هستند.
میزان یارانه‌های اختصاص‌یافته به بخش انرژی در سال ۲۰۱۳ در جهان، معادل ۴٫۹ تریلیون دلار گزارش شده است که این رقم تنها دو سال بعد به ۵٫۳ تریلیون دلار افزایش یافت.
این محققان معتقدند، حذف یارانه‌های پرداختی به سوخت‌های فسیلی از اهمیت خاصی برخوردار است.
از یک‌سو، این یارانه‌ها موجب ترویج استفاده از سوخت‌های فسیلی می‌شود که آسیب‌های فراوانی را برای محیط زیست به همراه دارد. از سوی دیگر، پرداخت یارانه از نظر اقتصادی پرهزینه است.
همچنین این نوع کمک دولت‌ها موجب کاهش سرمایه‌گذاری در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر می‌شود.
سوال اساسی اما این است که علی‌رغم این پیامدها چرا پرداخت یارانه‌ها در بخش انرژی حذف نمی‌شود؟
پاسخ به این سوال کمی پیچیده است. اغلب دولت‌ها یارانه را با هدف حمایت از قشرهای کم‌درآمد جامعه پرداخت می‌کنند؛ اما باید پذیرفت که این روش بسیار ناکارآمد است.
از سوی دیگر، حذف یارانه‌ها در کشورها امری دشوار است؛ چرا که اغلب مردم فکر می‌کنند دریافت یارانه یک سود بدون دردسر است.
بر اساس آمارهای منتشرشده از سوی آژانس بین‌المللی انرژی، ایران با پرداخت حدود ۶۰ میلیارد دلار یارانه واقعی سوخت، بزرگ‌ترین کشور یارانه‌دهنده در میان کشورهای جهان تا سال ۲۰۱۵ بوده است. عربستان با پرداخت ۵۴ میلیارد دلار و روسیه با ۳۰ میلیارد دلار به ترتیب در جایگاه دوم و سوم ایستاده‌اند.
نمودار زیر، میزان پرداخت یارانه واقعی (آشکار و پنهان) را در سه بخش گاز طبیعی، نفت و برق در میان کشورها نشان می‌دهد. این آمار مربوط به سال ۲۰۱۶ است.
یارانه‌ها بر اساس اینکه در قانون بودجه کشورها ذکر شوند یا به طور ضمنی لحاظ شده باشند، به دو دسته آشکار و پنهان تقسیم می‌شوند.
در گزارش آژانس بین‌المللی انرژی آمده است، در سال ۲۰۱۶ ایران ۲۹٫۹۶ میلیارد دلار یارانه برای مصرف سوخت‌های فسیلی پرداخته است که از این میزان بیش از ۱۶ میلیارد دلار به بنزین و گازوئیل، ۱۳٫۹ میلیارد دلار برای گاز و ۴٫۸۹ میلیارد دلار به برق اختصاص یافته است. مجموع یارانه پرداختی از سوی دولت در بخش انرژی به ۳۶ میلیارد دلار در سال می‌رسد که این رقم حدود ۹٫۲ درصد تولید ناخالص داخلی کشور را تشکیل می‌دهد.
از سوی دیگر، بر اساس گزارش‌های سالانه اوپک، ایران از صادرات نفت و میعانات گازی در سال ۲۰۱۶ تنها ۴۱ میلیارد دلار درآمد کسب کرده است.
به بیان دیگر، ۸۵ درصد از این درآمد دولت، صرف پرداخت یارانه سوخت‌های فسیلی و برق شده است.
آژانس بین‌المللی انرژی در گزارشی دیگر به تجزیه و تحلیل وضعیت یارانه‌های بخش انرژی در میان کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) پرداخته است. این گزارش نشان می‌دهد که میزان یارانه سوخت این کشورها طی سه سال گذشته تا حدود ۴۰ درصد کاهش یافته که مهم‌ترین دلیل آن کاهش قیمت نفت خام بوده است.
با این حال اهمیت واقعی‌سازی قیمت‌ها هم به‌تدریج برای این دولت‌ها آشکار شده که اقداماتی از سوی آنها را به دنبال داشته است.
در ایران نحوه قیمت‌گذاری انرژی به گونه‌ای است که هر چقدر مصرف مشترکین بیشتر باشد، میزان یارانه پنهانی که دولت بابت آن پرداخت می‌کند نیز بیشتر خواهد بود.
ایران نه تنها یکی از تولیدکنندگان عمده انرژی در جهان است بلکه مصرف‌کننده بزرگی هم محسوب می‌شود. جمعیت بالا، مساحت زیاد کشور و برنامه‌های صنعتی و توسعه شهری از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر سهم بازار مصرف است.
مصرف سوخت در ایران بسیار بالاتر از استانداردهای جهانی است. در سال ۲۰۰۷ شدت مصرف انرژی در ایران ۴٫۵ برابر میانگین جهانی بوده است. در همین سال، سرانه مصرف بنزین ۳۳۰ لیتر و سرانه مصرف گازوئیل ۳۸۶ لیتر گزارش شده است. این در حالی است که سرانه جهانی مصرف بنزین ۱۸ لیتر و گازوئیل ۲۰۰ لیتر بوده است.
در سال ۲۰۱۲ پس از اجرای مرحله اول هدفمندی یارانه‌ها، سرانه مصرف گاز در ایران حدود ۱۸ برابر ژاپن و حدود ۱۰ برابر کشورهای اروپایی گزارش شده است. در این زمان قیمت هر متر مکعب گاز در ایران حدود ۷۰ تومان بوده، در حالی که ایران هر مترمکعب گاز خود را به با قیمت ۱۵۰۰ تومان به ترکیه صادر می‌کرده است.
انرژی برق نیز یکی از اقلام مهم مصرفی است که با قیمتی نسبتا پایین‌تر از قیمت جهانی در اختیار مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد.
در حال حاضر، قیمت تمام‌شده برای هر کیلووات ساعت تولید برق در کشور با احتساب هزینه سوخت حدود ۲۸۰ تومان است؛ در حالی که پرمصرف‌ترین مشترکین برق خانگی به طور میانگین حداکثر ۱۸۰ تومان برای هر کیلووات ساعت برق می‌پردازند. این اختلاف قیمت به صورت یارانه برق پرداخت می‌شود که همان یارانه پنهان است.
در ایران نحوه قیمت‌گذاری انرژی به گونه‌ای است که هر چقدر مصرف مشترکین بیشتر باشد، میزان یارانه پنهانی که دولت بابت آن پرداخت می‌کند نیز بیشتر خواهد بود.
دولت ایران در واقع اختلاف قیمت تولیدی یا وارداتی حامل‌های انرژی با قیمت فروخته‌شده به مردم را از منابع ملی و ثروت ملی پرداخت می‌کند.
حرکت به سمت واقعی‌سازی قیمت و اصلاح تعرفه انرژی بهترین راه‌حل برای اصلاح الگوی نادرست مصرف است.
این ساختار قیمت‌گذاری که پرمصرف‌ها از یارانه بیشتری بهره‌مند هستند، کاملا اشتباه است. با ادامه این روند نه تنها عدالت در توزیع یارانه رعایت نمی‌شود، بلکه مشترکین پرمصرف به مصرف بیشتر ترغیب می‌شوند.
به گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، پس از چین، ایران دومین کشور در جهان است که بیشترین یارانه پنهان انرژی -حدود۳۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶- را پرداخت می‌کند.
در بسیاری از کشورهای خاورمیانه و همسایه ایران با هدف واقعی‌سازی قیمت حامل‌های انرژی عوارض بیشتری برای سوخت وضع شده است.
در ایران نیز حرکت به سمت واقعی‌سازی قیمت و اصلاح تعرفه انرژی بهترین راه‌حل برای اصلاح الگوی نادرست مصرف است.
این روند، علاوه بر آن که بار اضافی را از دوش دولت بر می‌دارد و از اتلاف انرژی جلوگیری می‌کند، تاثیر مثبتی بر محیط زیست و ترغیب برای سرمایه‌گذاری در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر دارد.
در نهایت نباید فراموش کرد که در این گزارش‌ها، یارانه پرداختی کشورها به منبع مهم آب در نظر گرفته نشده است که با توجه به وضعیت بحرانی منابع آبی ایران و کاهش بارندگی‌ها، از اهمیت خاصی برخوردار است.
* بخش‌هایی از این گزارش برگرفته از وب‌سایت‌های گاردین، bakerinstitute، و آژانس بین‌المللی انرژی است.
